Αρθρογράφος: Βαϊζίδου Χριστίνα, Ψυχίατρος
Οι ψυχίατροι ενηλίκων ερχόμαστε τα τελευταία χρόνια αντιμέτωποι με τον ολοένα αυξανόμενο αριθμό νέων ενηλίκων που προσέρχονται στα ιατρεία μας.
Η θεματική που επαναλαμβάνεται αφορά σε ζητήματα άγχους, αυτοπεποίθησης, απόρριψης και διαπροσωπικών σχέσεων. Διερωτώμενοι, λοιπόν, για τις αιτίες, οδηγηθήκαμε και στην επίδραση της υπερβολικής χρήσης των κινητών τηλεφώνων και ως εκ τούτου, του διαδικτύου και των Social media.
Παράλληλα, προσέρχονται σε εμάς και πολλοί γονείς, ιδίως εφήβων, προκειμένου να καταλάβουν πώς μπορούν να διαχειριστούν διάφορα προβλήματα επικοινωνίας και συμπεριφοράς των παιδιών τους, πολλά εκ των οποίων σχετίζονται και με τη σχέση με το κινητό τους τηλέφωνο.
Το θέμα αυτό έχει αποτελέσει πλέον αντικείμενο πολλών ερευνών (Monitoring the Future του πανεπιστημίου του Michigan στην Αμερική, Ινστιτούτο Ψυχιατρικής, Ψυχολογίας και Νευροεπιστήμης του Βασιλικού Κολλεγίου του Λονδίνου αλλά και Ελληνική Εταιρεία Εφηβικής Ιατρικής (ΕΕΕΙ) σε συνεργασία με το ΕΚΠΑ) και τα στοιχεία είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά: Σε έρευνα του 2014 φάνηκε ότι περισσότεροι από τους μισούς εφήβους ηλικίας 11, 13 και 15 ετών (54,5%) περνούσαν κατά μέσο όρο, τουλάχιστον 5 ώρες την ημέρα σε ηλεκτρονικές συσκευές με οθόνη, ενώ σύμφωνα με τη συνολική βαθμολογία στην κλίμακα εξάρτησης από το ίντερνετ, συμπτώματα εξάρτησης εμφάνιζε ένας στους 7 μαθητές ηλικίας 15 ετών (Κοκκέβη Ά., Σταύρου Μ., Καναβού Ε., Φωτίου Α. 2015). Το 1/3 των εφήβων παραδέχεται στις έρευνες ότι αμελεί να ασχοληθεί με τις υποχρεώσεις του εξαιτίας του διαδικτύου.
Το πρόβλημα γίνεται αισθητό συνήθως στην εφηβεία, αλλά στην ουσία ξεκινά πολύ νωρίτερα, από την ηλικία των 2-3 ετών, οπότε και τα παιδιά αρχίζουν να εξοικειώνονται με τη χρήση smartphone και tablet των γονιών τους.
Κατανόηση κάλυψης βαθύτερων αναγκών μέσω της χρήσης κινητών τηλεφώνων
Στην περίπτωση που οι γονείς εντοπίσουν μία προβληματική χρήση του κινητού τηλεφώνου και προκειμένου να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, είναι καλό να προσπαθήσουν πρώτα να κατανοήσουν ορισμένες πτυχές του. Η πρώτη αφορά στις πιθανές επιπτώσεις της εξάρτησης αυτής, η γνώση των οποίων μπορεί να κινητοποιήσει το γονιό ακόμη περισσότερο αλλά και να τον βοηθήσει να επιχειρηματολογήσει απέναντι στο παιδί.
Είναι, επίσης, σημαντικό να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε ποιες βαθύτερες ανάγκες προσπαθεί να καλύψει ο έφηβος μέσω της χρήσης του κινητού τηλεφώνου. Είναι αλήθεια ότι τα κινητά τηλέφωνα καλύπτουν διάφορες ανάγκες αλλά και δημιουργούν πολλάκις ψευδείς, νέες:
- Τείνουν να αντικαταστήσουν τις φυσικές ανάγκες των παιδιών για παιχνίδι, για εξερεύνηση, για περιπέτεια.
- Καλύπτουν την ανάγκη για κοινωνική αλληλεπίδραση, υποκαθιστώντας την κατά πρόσωπο επικοινωνία και διευκολύνοντας, έτσι, πολλές φορές την προσέγγιση. Πολλά εσωστρεφή άτομα επωφελούνται μέσω της χρήσης του διαδικτύου, ενώ ταυτόχρονα οι έφηβοι νιώθουν σε επίπεδο επικοινωνίας ότι έχουν την «άνεση» ή την «ελευθερία» της διαρκούς διαθεσιμότητας.
- Καλύπτουν την ανάγκη για εύκολη και άμεση πρόσβαση στην πληροφορία.
Η ευκολία μέσα από την οποία αποκτούν τις εκάστοτε πληροφορίες, σε συνδυασμό με την άνθιση των social media και στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης, έδωσε χώρο στα νέα επαγγέλματα, όπως οι influencers, που γοητεύουν πολλές φορές τους νέους, καθώς δίνουν την αίσθηση μίας ακόμη εύκολης λύσης για γρήγορο χρήμα και αναγνωρισιμότητα χωρίς κόπο και εγκυκλοπαιδικές γνώσεις. Η οικονομική κρίση και η απαξίωση της μόρφωσης και των επαγγελμάτων έχουν εντείνει την ανάγκη για παρόμοιες διεξόδους.
Παράλληλα, αυτό καταδεικνύει και την ανάγκη κάλυψης εσωτερικευμένων ναρκισσιστικών αναγκών μέσω της προβολής ενός συγκεκριμένου μοντέλου ζωής που αφορά στη διασκέδαση, την καλοπέραση και ένα συγκεκριμένο lifestyle, παρόλο που αυτό πολλές φορές δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Η συλλογή «like» είναι πλέον η επιβεβαίωση της αξίας του εαυτού μέσα από την οποία τονώνεται η αυτοπεποίθηση.
Κάπως έτσι καλύπτονται και ποικίλες ανασφάλειες που αφορούν στην εξωτερική εμφάνιση του εφήβου. Η εικόνα μπορεί πλέον να τροποποιηθεί καταλλήλως και να προβληθεί κατά το δοκούν. Δεν είναι τυχαίο ότι τα περισσότερα προγράμματα επεξεργασίας εικόνας έχουν συμπεριλάβει πλέον ρυθμίσεις που αφορούν ειδικά στην επεξεργασία εικόνας για το Instagram.
Η εταιρεία Dove προέβαλε σχετικά πρόσφατα πολύ στοχευμένα το πρόβλημα αυτό σε μία διαφήμιση. Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε και η οποία αποκαλύπτει την έκταση του ζητήματος και στην Ελλάδα, το 93% των κοριτσιών 14-17 ετών δήλωσαν ότι θα χρησιμοποιούσαν φίλτρα ή εφαρμογή στη selfie τους που θα τους κάνει να φαίνονται πιο όμορφες (Dove Self Esteem Project).
Πέρα από τους έφηβους, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι γονείς καλύπτουν την ανάγκη τους να επικοινωνήσουν με το παιδί, να το εντοπίσουν ανά πάσα στιγμή και να επιτύχουν περισσότερη ασφάλεια.
Πολλές φορές χρησιμοποιούν επίσης τα κινητά τηλέφωνα και ως μέσο απασχόλησης των παιδιών, προκειμένου να ασχοληθούν εκείνοι με κάτι άλλο.
Συμβουλές για τους γονείς
Με βάση όλα αυτά υπάρχουν ήδη θεραπευτικές προτάσεις αναφορικά με τη χρήση των κινητών τηλεφώνων, όπως η γνωστική- συμπεριφορική θεραπεία ή ακόμη και προτάσεις συνταγογράφησης αντικαταθλιπτικών.
Προτεραιότητα, όμως, δίνεται σίγουρα στη συμβουλευτική των γονέων. Το ζήτημα ξεκινάει από τον τρόπο με τον οποία θα προσπαθήσουμε να επικοινωνήσουμε με τον έφηβο.
Ένας πιθανός τρόπος επικοινωνίας είναι ανοίγοντας συζήτηση για θέματα που τον ενδιαφέρουν.
Αντί να τους δείχνετε τη δυσαρέσκειά σας, δείξτε ενδιαφέρον.
Αντί να τους υποδείξετε κάτι, αφήστε τους να το «ανακαλύψουν» μόνοι, μέσα από ερωτήσεις.
Αντί να επικρίνετε, χρησιμοποιήστε ένα δικό σας παράδειγμα και προσπαθήστε να τον βοηθήσετε να εξάγει μόνος του το ίδιο συμπέρασμα ή να προβληματιστεί. Χρησιμοποιήστε ερωτήσεις, όπως:
- Γιατί χρειάζεσαι το smartphone;
- Ποιους τρόπους επικοινωνίας χρησιμοποιείς;
- Ποιες εφαρμογές χρησιμοποιείς και για ποιον λόγο;
- Πόσο χρόνο χρειάζεσαι;
- Μπορείς να μου δείξεις πώς λειτουργούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;
- Πώς μπορώ να προστατέψω την ιδιωτικότητά μου;
- Πώς μπορώ να τροποποιήσω μια εικόνα και να επιλέξω πώς θα παρουσιάζεται ο εαυτός μου στο διαδίκτυο;
Από εκεί και πέρα, οι συμβουλές προς τους γονείς θα μπορούσαν να χωριστούν σε τέσσερις διαφορετικούς πυλώνες:
Α. Ο πρώτος πυλώνας αφορά στην «πρόληψη»:
Οι γονείς οφείλουν να αναθεωρήσουν την ηλικία στην οποία θα επιτρέψουν στο παιδί να χρησιμοποιήσει ή και μετέπειτα να αποκτήσει το δικό του smartphone.
Όταν πάρουν την απόφαση αυτή, είναι σημαντικό να καταστήσουν σαφές ότι ο βασικός λόγος για τον οποίο παρέχετε στο παιδί τη δυνατότητα να έχει κινητό είναι η ασφάλειά του και η επικοινωνία μαζί σας και όχι η διασκέδαση, η πρόσβαση στην πληροφορία και το διαδίκτυο γενικά ή η επικοινωνία με τους φίλους του. Είναι χρήσιμο να χρησιμοποιήσετε συγκεκριμένα παραδείγματα, όπως π.χ. ότι όταν βγαίνει, το κινητό του πρέπει να είναι φορτισμένο κι ανοιχτό, ώστε να είναι εφικτή η επικοινωνία μαζί σας. Το να αρνηθεί να απαντήσει θα πρέπει να επιφέρει κυρώσεις.
Β. Ο δεύτερος πυλώνας αφορά στη σχέση των ίδιων των γονιών με το κινητό τηλέφωνο:
Είναι πολύ σημαντικό οι γονείς να αποτελέσουν το «καλό παράδειγμα». Δεν μπορούμε να απαγορεύσουμε ή να κριτικάρουμε κάτι το οποίο το κάνουμε οι ίδιοι. Είναι σημαντικό, οπότε, να αναθεωρήσουμε και να ρυθμίσουμε πρωτίστως τη δική μας σχέση με το κινητό, περιορίζοντας τον χρόνο που αφιερώνουμε σε αυτό αλλά και τη διαρκή διαθεσιμότητά μας, βάζοντας το π.χ. σε αθόρυβη λειτουργία.
Οι γονείς πολλές φορές επιτρέπουν την πρόσβαση σε ηλεκτρονικές συσκευές για να ησυχάσει το παιδί και οι ίδιοι, χτίζοντας όμως έτσι συνήθειες που δύσκολα ανατρέπονται.
Επιπλέον, η οικονομική κρίση έχει οδηγήσει σε αύξηση της απασχόλησης των γονιών, έντονη εργασία και άγχος, με αποτέλεσμα να μειώνουν ολοένα το χρόνο με τον οποίο περνάνε με τους εφήβους.
Μεγάλη σημασία δίνεται σε όλες τις έρευνες στην ανάπτυξη εξωτερικών δραστηριοτήτων και στον δημιουργικό χρόνο με το παιδί. Γενικά, είναι σημαντικό να δίνονται ευκαιρίες στον έφηβο για να αποκτήσει εμπειρίες, να γίνει πιο ενεργητικός και να ανακαλύψει τον κόσμο.
Στο πλαίσιο αυτό, μπορούμε να εισάγουμε την έννοια της προσπάθειας και της επιβράβευσης. Είναι σημαντικό για τους εφήβους να βιώσουν την ευχαρίστηση που προκύπτει μέσα από μία προσωπική κατάκτηση και η οποία είναι πιο έντονη από την «έτοιμη» πληροφορία του διαδικτύου.
Τέλος, είναι σημαντικό να μετατρέπουμε τη χρήση του υπολογιστή σε οικογενειακή δραστηριότητα, παρέχοντας έτσι την πρόσβαση στο διαδίκτυο αλλά ελεγχόμενα και όχι μέσω του κινητού τηλεφώνου. Προτείνετε να έχουμε τους υπολογιστές σε κοινόχρηστους χώρους και όχι στην κρεβατοκάμαρα, έτσι ώστε τα παιδιά να γνωρίζουν ότι, ενώ οι γονείς τους θα έπρεπε να σέβονται τον ιδιωτικό τους χώρο, μπορούν επίσης οποιαδήποτε στιγμή να ρίξουν μια ματιά σε αυτό που κάνουν. Αυτό, επίσης, τους αποτρέπει από το να μένουν ξάγρυπνοι όλες τις ώρες στέλνοντας μηνύματα ή παίζοντας.
Γ. Η κατανόηση είναι ο τρίτος πυλώνας:
Προσπαθήστε να δημιουργήσετε στον έφηβο μία αίσθηση κατανόησης, ειλικρίνειας και ασφάλειας, ώστε να μπορεί να το αναφέρει αμέσως αν αντιληφθεί πως οτιδήποτε σε σχέση με το διαδίκτυο τον κάνει να νιώθει άβολα.
- Ενημερώστε το παιδί για τους κινδύνους του διαδικτύου. Δείξτε ότι δεν το απορρίπτετε, αλλά ότι απλά προσπαθείτε να το συμβουλέψετε.
- Υπενθυμίστε στον έφηβο ότι όσα διαβάζει στο διαδίκτυο μπορεί να μην είναι αλήθεια. Μιλήστε του για τη δύναμη της εικόνας, χρησιμοποιήστε παραδείγματα που αφορούν σε δικές του πράξεις.
- Γενικά, είναι καλό να συζητήσετε μαζί του για τις ανάγκες τις οποίες προσπαθεί να καλύψει μέσω της χρήσης του κινητού.
- Συζητήστε μαζί τους για τις επαγγελματικές του ανησυχίες και βοηθήστε τον να ασχοληθεί με πτυχές της ζωής του που είναι σημαντικές, όπως η μόρφωσή του ή το επαγγελματικό του μέλλον.
Όσον αφορά στην επικοινωνία τους με συνομηλίκους, βοηθήστε τον να προβληματιστεί για τις κοινωνικές του σχέσεις, να συζητήσει μαζί σας για τους φίλους του, τις ερωτικές του ανησυχίες και να δείτε κατά πόσο ένας έφηβος έχει την ικανότητα να κάνει και να διατηρεί σημαντικές σχέσεις με τους άλλους. Μπορείτε να τον παροτρύνετε να επιδιώξει ο ίδιος και άλλες μορφές επικοινωνίας και προσέγγισης.
Ένας τομές που είναι πολύ σημαντικός, είναι η εικόνα που έχει ο έφηβος για τον εαυτό του. Σε ορισμένες μελέτες, η υπερβολική χρήση του κινητού τηλεφώνου συνδέθηκε με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, όπως για παράδειγμα με χαμηλή αυτοεκτίμηση ή αντίθετα με ανάγκη για υπερβολική-έντονη εξωστρέφεια. Ο γονιός καλείται να συζητήσει με τον έφηβο για τα θέματα αυτά και να προσπαθήσει να τον βοηθήσει να δομήσει μία σταθερή προσωπικότητα.
Είναι σημαντικό να του τονίσουμε τη σημασία της αληθινής εικόνας, τόσο όσον αφορά στην εξωτερική του εμφάνιση, όσο και γενικά στα στοιχεία προσωπικότητας που προβάλλονται. Για να το κάνουμε αυτό, χρειάζεται να εξηγήσουμε τον λόγο, ότι δηλαδή με τον τρόπο αυτό, διασφαλίζουμε ότι οι άλλοι θα μας εκτιμήσουν για αυτό που πραγματικά είμαστε. Παράλληλα, πρέπει να ενισχύσουμε την αυτοπεποίθηση όσον αφορά στα ζητήματα αυτά, ώστε να βιώσει την ασφάλεια και τη δύναμη που χρειάζεται.
Δ. Μαζί με όλα αυτά, τέλος, η οριοθέτηση είναι υψίστης σημασίας.
Είναι πολύ σημαντικό να αποφασίσετε ποιο όριο μπορείτε να τηρήσετε άκαμπτα και σταθερά, ακόμη κι αν αυτό είναι μόνο ένα. Η σταθερότητα των ορίων είναι πολύ σημαντική, οπότε δεν έχει κανένα νόημα να προσπαθήσετε να θέσετε 10 όρια, αν δεν είστε σίγουροι ότι δεν θα οπισθοχωρήσετε.
Εξηγήστε στον έφηβο τους λόγους για τους οποίους ζητάτε κάποια όρια αντί να τα θέσετε δογματικά. Δεδομένου ότι η εφηβεία είναι μια περίοδος αμφισβήτησης και αντίδρασης απέναντι στους γονείς, το να απαγορεύσουμε απλώς σε έναν έφηβο τη χρήση μιας συσκευής, μπορεί να προκαλέσει μεγάλες συγκρούσεις που καταστρέφουν τις σχέσεις εμπιστοσύνης και φροντίδας με τον γονιό.
Όσο σημαντική κι αν είναι η οριοθέτηση, το κύριο μέσο που χρησιμοποιούμε είναι η διαπραγμάτευση και οι συμφωνίες.
Πολλοί ειδικοί προτείνουν ακόμη και τη σύνταξη ενός συμβολαίου από κοινού με τους εφήβους για τη χρήση της τεχνολογίας, στο οποίο μπορούμε να προτρέψουμε τον έφηβο να σκεφτεί και τις δικές του επιθυμίες όσον αφορά στη δική μας σχέση με τα μέσα αυτά.
Διαπραγματευτείτε τον αποδεκτό χρόνου που δαπανάται για τα κινητά τηλέφωνα, προσπαθώντας να προσδιορίσετε το χρόνο που είναι όντως «απαραίτητος».
Προσδιορίστε με σαφήνεια τα χρήματα που του διαθέτετε για το κινητό τηλέφωνο. Επιλέξτε μία οικονομική συσκευή και ένα μηνιαίο πρόγραμμα με συγκεκριμένες κλήσεις και γραπτά μηνύματα.
Μπορείτε να επιβάλετε τουλάχιστον την απενεργοποίηση του κινητού τηλεφώνου πριν από τον ύπνο.
Είναι σημαντικό στο σπίτι να υπάρχουν φορές που όλα τα κινητά θα είναι στο αθόρυβο ή κλειστά και τα σταθερά στον αυτόματο τηλεφωνητή. Οι ώρες των γευμάτων π.χ. θα πρέπει να είναι χρόνος αφιερωμένος στην οικογένεια.
Πολλοί ειδικοί προτείνουν, να έχουν και οι γονείς πρόσβαση στα προσωπικά profiles των παιδιών τους στα social media, εξηγώντας πως αυτό γίνεται για λόγους ασφαλείας και όχι ελέγχου.
Στις διακοπές κάντε το πείραμα: απενεργοποιήστε το ίντερνετ, αφήστε το κινητό στο ξενοδοχείο το βράδυ. Πάρτε στο χέρι ένα βιβλίο αντ’ αυτού στην παραλία.
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι η «παιδεία για τα Μέσα» (media literacy) είναι επιτακτική ανάγκη και αφορά τόσο στη γνώση του χειρισμού αλλά και στη γνώση του έλλογου χειρισμού τους.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία:
- Hayman (2016). Μεγαλώνοντας χαρούμενους εφήβους. Εκδόσεις Βήτα.
Κοκκέβη Ά., Σταύρου Μ., Καναβού Ε., Φωτίου Α. Εξαρτητικές συμπεριφορές στην εφηβεία: Μέρος Β. Άλλες εξαρτήσεις. Σειρά θεματικών τευχών: Έφηβοι, Συμπεριφορές & Υγεία. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής. Αθήνα, 2015.
Πηγή δημοσίευσης: (Πύλη Ψυχολογίας – Psychology.gr): Η προσκόλληση των εφήβων στο κινητό τηλέφωνο και ο χειρισμός των γονέων (psychology.gr)
