Οι σχολικές εκδηλώσεις αποτελούν για τα Εκπαιδευτήριά μας μία πολύτιμη ευκαιρία, για να εμπεδωθεί ουσιαστικά η ιστορική γνώση και να εκτιμηθεί η αξία της ιστορικής μνήμης. Για τον σκοπό αυτό, τολμούμε να υποστηρίζουμε τη διοργάνωση ιστορικών εκδηλώσεων, οι οποίες δεν εγκλωβίζονται στον κοινότοπο επετειακό λόγο, αλλά επεκτείνονται σε ανάδειξη γεγονότων που μας ξεπερνούν με την τραγικότητά τους, όποια και αν είναι η εθνική μας ταυτότητα.
Επιμέλεια: Μαρία Μεντή, Φιλόλογος
Ένα αντικείμενο που ανασύρεται από το βυθό της θάλασσας μπορεί να αποτελέσει αφορμή για ένα ταξίδι στον συναρπαστικό κόσμο της Ιστορίας, ο οποίος δεν παύει ποτέ να μας εκπλήσσει, να μας ξαφνιάζει και κυρίως να μας συγκλονίζει… Όταν μάλιστα σ’ αυτό το αντικείμενο, σε μία ταπεινή στρατιωτική ιταλική καραβάνα, αποτυπώνεται και μία βαθιά λαχτάρα: «Mama, ritornero, perche ti voglio bene»:«Μανούλα, θα γυρίσω, γιατί σ’ αγαπώ», τότε ο ερευνητής συνειδητοποιεί πως μπροστά του απλώνεται μία πρόκληση για ιστορική έρευνα. Η προσωπική ιστορία, που αφορά τον τραγικό θάνατο του Ιταλού στρατιώτη Dino Menicacci, δεν μπορεί να εκληφθεί ως μεμονωμένο περιστατικό, όταν σχετίζεται με τον θάνατο χιλιάδων άλλων νέων εμπλεκόμενων στη δίνη ενός φρικτού πολέμου. Ο 22χρονος στρατιώτης Dino είναι μία φιγούρα σ’ έναν καμβά από χιλιάδες άλλες φιγούρες, που συνθέτουν έναν ολόκληρο κόσμο από μοναδικές προσωπικές ιστορίες, πολλές από τις οποίες δεν θα τις μάθουμε ποτέ. Θα μας γλιστρούν πάντα μέσα από τα δάχτυλά μας σαν άμμος ή θαλασσινό νερό…
Βρισκόμαστε στον βαρύ χειμώνα του Φλεβάρη του 1944. Ακόμη δεν έχει λήξει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, αλλά έχει επέλθει ρήξη στις σχέσεις Ιταλίας και Γερμανίας, μετά τη συνθηκολόγηση της πρώτης με τους Συμμάχους. Οι Γερμανοί έχουν επιβάλει το δικό τους σκληρό καθεστώς στο νησί της Ρόδου, ήδη από τα τέλη του 1943, και έχουν επιτάξει ένα νορβηγικό ατμόπλοιο, το ORIA, για τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις τους στο Αιγαίο. Επιδιώκοντας να εκκενώσουν το νησί της Ρόδου από την πληθώρα των Ιταλών στρατιωτών, που πλέον είναι αιχμάλωτοι του Γ’ Ράιχ, αποφασίζουν να στοιβάξουν στα αμπάρια του ORIΑ περισσότερους από 4.000 Ιταλούς στρατιώτες. Ο σκοπός ήταν η άφιξη στο λιμάνι του Πειραιά, αλλά δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Σφοδρή θαλασσοταραχή, με μανιασμένα κύματα που άγγιζαν ή και ξεπερνούσαν τα 10 μποφόρ, βούλιαξε το πλοίο στην περιοχή του Αργοσαρωνικού, κοντά στη νήσο Πάτροκλος. Οι Ιταλοί στρατιώτες δεν είχαν ούτε μία ευκαιρία να παλέψουν για τη ζωή τους, καθώς παρέμειναν κλειδωμένοι στα αμπάρια του πλοίου και αναμετρήθηκαν μ’ έναν σκληρό θάνατο που επήλθε από ασφυξία και όχι από πνιγμό. Οι διασωθέντες ήταν ελάχιστοι και όταν σταδιακά άρχισαν τα κομμάτια της ιστορίας να συντίθενται, δεν υπήρχε αμφιβολία πως το ναυάγιο αυτό θα έμενε – δικαίως – στην ιστορία ως ο Τιτανικός του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και ως η πιο πολύνεκρη ναυτική τραγωδία στη λεκάνη της Μεσογείου.
Η τραγική αυτή ιστορία αποσιωπήθηκε εντέχνως από τις γερμανικές κατοχικές αρχές, αλλά τα απομεινάρια του ναυαγίου δεν ήταν δυνατόν να μείνουν για πάντα στη λήθη. Τα πτώματα των Ιταλών στρατιωτών που ξεβράζονταν για μέρες στις ακτές του Χάρακα του δήμου Λαυρεωτικής (πρώην δήμου Κερατέας) αποτελούσαν για τους κατοίκους της περιοχής εικόνες που ανεξίτηλα χαράχτηκαν στη μνήμη τους. Ταυτόχρονα, τα ευρήματα των δυτών στα μεταπολεμικά χρόνια συνέβαλαν ώστε σταδιακά να αρχίσουν να συγκολλώνται τα κομμάτια του παζλ μίας ιστορίας που ήταν ανεπίτρεπτα ξεχασμένη. Η ενημέρωση της ιταλικής πολιτείας είχε ως αποτέλεσμα να αναζητηθούν λίστες των επιβαινόντων, να ενταθούν οι έρευνες σε κάθε διαθέσιμη πηγή και σταδιακά να συγκροτηθεί με τη βοήθεια των σύγχρονων μέσων κοινωνικής δικτύωσης ένα Δίκτυο των Αγνοουμένων του ORIA.
Ο εκλεκτός συνάδελφος από το Βενετόκλειο κ. Γρηγόρης Τσιόγκας, φιλόλογος, είχε την ευγενή καλοσύνη να μοιραστεί μαζί μας πολύτιμες πληροφορίες για την τραγική αυτή ιστορία αλλά και να εμπνεύσει την πρωτοβουλία για την αγαστή συνεργασία των Εκπαιδευτηρίων μας με το Διεθνές Κέντρο Συγγραφέων και Μεταφραστών Ρόδου (Δ.Ο.Π.Α.Ρ). Κοινός στόχος ήταν να φωτιστεί η ιστορική αλήθεια ανθρώπων που από κατακτητές αξιολογήθηκαν ως αντιφρονούντες από τους πρώην φίλους τους Γερμανούς, για να καταλήξουν θύματα όχι μόνο των τότε καιρικών συνθηκών, αλλά κυρίως των πιεστικών συγκυριών, που διαμόρφωναν τις αποφάσεις της ναζιστικής πολιτικής του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η γνωστοποίηση στο μαθητικό κοινό μίας ιστορίας, που εστιάζει στον επί 31 χρόνια Ιταλό κατακτητή της Ρόδου, με στόχο όχι αποκλειστικά να προβάλλει το – αναμφίβολα – καταπιεστικό πρόσωπο της Ιταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα, αλλά κυρίως να φωτίσει πτυχές και της δικής του τραγικότητας στον πόλεμο, ήταν πραγματικά μία πρόκληση για τα Εκπαιδευτήριά μας. Ωστόσο, η πρόκληση αυτή αγκαλιάστηκε με σεβασμό στην αξία της ιστορικής συνείδησης και αφιερώθηκε ο επετειακός εορτασμός της ενσωμάτωσης των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα στον σκοπό να προβληθεί η ευρύτερη περίοδος της Ιταλοκρατίας, του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της πολυπόθητης δικαίωσης του αγώνα των Δωδεκανησίων ως μία άρρηκτη ιστορική ενότητα. Η ανάδειξη αυτής της ενότητας δίνει στον ενήλικο μελετητή αλλά και στον μαθητή τη δυνατότητα να αναστοχάζεται και να αντιλαμβάνεται την Ιστορία όχι αποκλειστικά και μόνο επικεντρωμένη στο ιστορικό «εμείς», αλλά ανοικτή στη μελέτη και έρευνα επιλογών και αποφάσεων που καθορίζουν τις τύχες ανθρώπων και λαών. Άλλωστε, όταν τα γεγονότα της ιστορίας προσεγγίζονται αντικειμενικά και φωτίζονται σφαιρικά, μπορούν ουσιαστικά να καλλιεργήσουν κριτική σκέψη και ιστορική ευαισθησία.
Δύο ξεχωριστές εκδηλώσεις, την Πέμπτη 5 Μαρτίου, με την ευθύνη του Διεθνούς Κέντρου Συγγραφέων και Μεταφραστών Ρόδου, και την Παρασκευή 6 Μαρτίου, με την ευθύνη των εκπαιδευτικών του σχολείου μας, πραγματοποιήθηκαν στην αίθουσα «Καλλιπάτειρα» των Εκπαιδευτηρίων «ΡΟΔΙΩΝ ΠΑΙΔΕΙΑ» και φώτισαν το ιστορικό πλαίσιο εκείνης της εποχής, αποκαλύπτοντας τις εύθραυστες ισορροπίες και τη ρευστότητα στις σχέσεις των κρατών. Για την καλύτερη δυνατή μέθεξη του κοινού στο συγκλονιστικό αυτό συμβάν, προβλήθηκε και στις δύο εκδηλώσεις ντοκιμαντέρ για το ναυάγιο, που σκηνοθέτησε ο κ. Γιώργος Ιατρού, εκπαιδευτικός μαθηματικός, συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής, ο οποίος τίμησε με την παρουσία του και τις δύο εκδηλώσεις. Ο κ. Ιατρού έχει ασχοληθεί σε βάθος με την ιστορία του «Τιτανικού της Μεσογείου» και η παραστατική του αφήγηση συγκίνησε το κοινό, ταξιδεύοντάς το σ’ εκείνα τα δύσκολα χρόνια.
Την ημέρα της σχολικής εκδήλωσης, σ’ ένα κοινό που το αποτελούσαν όχι μόνο μαθητές και εκπαιδευτικοί αλλά και σπουδαίες προσωπικότητες της τοπικής κοινωνίας, δύο μαθητές μας, η Ραφαέλα Καραπάνου, μαθήτρια της Β’ Γυμνασίου και ο Άγγελος Καλαφατάς, μαθητής της Β’ Λυκείου, παρουσίασαν στο κοινό, εν είδει θεατρικού δρώμενου, το χρονικό της Ιταλοκρατίας μέχρι και την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα το 1948. Το δρώμενο πλαισιώθηκε από την αφήγηση της Βασιλικής Βασιλειάδη, μαθήτριας της Β’ Γυμνασίου, προκειμένου να γίνουν κατανοητά στο κοινό τα στοιχεία που προσδιόριζαν τις ιστορικές συνιστώσες της εποχής.
Όταν έφτασε η στιγμή για την αποκάλυψη της άγνωστης πλευράς της ιστορίας, οι μαθητές μας εμπλούτισαν τις γνώσεις τους μέσα από τη γόνιμη συζήτηση με δύο εκλεκτούς προσκεκλημένους μας. Αρχικά, κάλεσαν στη σκηνή τον κ. Γιώργο Ζαχαριάδη, Ροδίτη δημοσιογράφο και δεινό γνώστη της τοπικής ιστορίας, ο οποίος αποκάλυψε σημαντικές πτυχές της ηθικής και πολιτικής πολυπλοκότητας των σχέσεων της Ιταλίας, της Γερμανίας και της Αγγλίας κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στη συνέχεια, στη σκηνή ανέβηκε ο κ. Γιώργος Ιατρού, ο οποίος απάντησε σε ερωτήσεις των μαθητών μας και διαφώτισε το κοινό για τις άγνωστες πτυχές του ναυαγίου αλλά και για το χρονικό της έρευνας και των ενεργειών για τη δικαίωση της μνήμης των αδικοχαμένων Ιταλών στρατιωτών.
Κατά της διάρκεια της συζήτησης των μαθητών μας με τον κύριο Ιατρού, προβλήθηκε η καταγεγραμμένη διαδικτυακή σύνδεση με τον κ. Salvatore Criniti μέσω skype, η οποία πραγματοποιήθηκε στον χώρο των Εκπαιδευτηρίων μας, την Παρασκευή 21 Φεβρουαρίου. Ο κ. Criniti, απόγονος νεκρού Ιταλού στρατιώτη και μέλος του Δικτύου των Αγνοουμένων του ORIA, αποδέχτηκε με εξαιρετική ευγένεια την πρόσκλησή μας να συμβάλλει στην προετοιμασία της εκδήλωσής μας και να απαντήσει σε ερωτήσεις των μαθητών μας. Για την απρόσκοπτη πραγματοποίηση της επικοινωνίας μας, καταλυτική ήταν η συνεισφορά του κ. Παναγιώτη Παναή, γονέα του σχολείου μας, τον οποίο ευχαριστούμε θερμά για την πολύτιμη βοήθειά του. Ο κ. Παναής ανέλαβε τον ρόλο του διαμεσολαβητή και του μεταφραστή του πολύ σπουδαίου μηνύματος του κ. Criniti, ο οποίος τόνισε ιδιαίτερα την ανάγκη συναδέλφωσης και αλληλεγγύης των λαών στις σύγχρονες συγκρουσιακές συνθήκες αλλά και την απαίτηση, μέσα από τέτοιες εκδηλώσεις μνήμης, να γίνεται όσο ποτέ κτήμα των λαών η πεποίθηση για την υπέρτερη αξία της ειρήνης έναντι του πολέμου.
Πριν την προβολή του ντοκιμαντέρ, ο κ. Ιατρού εξήγησε στο κοινό γιατί επέλεξε να δώσει στο ντοκιμαντέρ του τον τίτλο MemORIA. Η λέξη, αποτελούμενη από δύο συνθετικά, τη μνήμη και τα όρια, μπορούσε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο να αποδώσει τον σκοπό της πρωτοβουλίας του για τη δημιουργία του ντοκιμαντέρ. Είναι πραγματικά εκπληκτική η διαπίστωση πως το όνομα του πλοίου είναι η ίδια ακριβώς λέξη που χρησιμοποιείται στην ελληνική γλώσσα, για να αποδοθεί η έννοια του σημείου πέρα από το οποίο δεν μπορεί να εκτείνεται ή να υπάρξει κάτι. Η διάσωση τέτοιων τραγικών γεγονότων στη μνήμη μας επιβάλλεται να λειτουργεί όχι απλώς ως ιστορική δικαίωση αλλά και ως υπενθύμιση των ανθρώπινων ορίων, των ορίων που πρέπει πάντα να τιθασεύονται από τη φρόνηση και τη σοφία. Αν οι μεγάλοι τραγικοί ζούσαν στην εποχή μας, δεν είναι απίθανο να εμπνέονταν από την ιστορία του ORIA, για να συγγράψουν μία τραγωδία αφιερωμένη στη θεαματική νωπογραφία της ανθρώπινης ελλειμματικότητας και της αλαζονείας, που τόσο οδυνηρά σφραγίστηκαν από τις επιλογές της φασιστικής και ναζιστικής πολιτικής του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Οι σχολικές εκδηλώσεις αποτελούν για τα Εκπαιδευτήριά μας μία πολύτιμη ευκαιρία, για να εμπεδωθεί ουσιαστικά η ιστορική γνώση και να εκτιμηθεί η αξία της ιστορικής μνήμης. Για τον σκοπό αυτό, τολμούμε να υποστηρίζουμε τη διοργάνωση ιστορικών εκδηλώσεων, οι οποίες δεν εγκλωβίζονται στον κοινότοπο επετειακό λόγο, αλλά επεκτείνονται σε ανάδειξη γεγονότων που μας ξεπερνούν με την τραγικότητά τους, όποια και αν είναι η εθνική μας ταυτότητα. Οι εκδηλώσεις δικαίωσης των αδικημένων της ιστορίας είναι πράξεις μέσα από τις οποίες ουσιαστικά αναδεικνύεται η δύναμη του ιστορικού αφηγήματος να είναι δάσκαλος ζωής, που καλλιεργεί την έννοια της αρετής και αξίζει να κληροδοτείται στις επόμενες γενιές.
Ο πόλεμος, «ο μεγάλος Παράλογος της ζωής και ο δάσκαλος της βίας», κατά τη ρήση του ιστορικού Θουκυδίδη, κατανοείται βαθύτερα, όταν προσεγγίζεται μέσα από τη μελέτη και τη σύγκριση πολλών και διαφορετικών πηγών, που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της πολυπρισματικότητας και της ιστορικής ενσυναίσθησης. Υπάρχουν πολλά ακόμη να ανακαλύψουμε στην ιστορική έρευνα, που θα μας κάνουν όχι μόνο πιο πλούσιους γνωστικά, αλλά κυρίως πνευματικά και ηθικά. Στον αδυσώπητο και βάρβαρο κόσμο του πολέμου, δεν υπάρχουν τελικά ποτέ νικητές και νικημένοι. Οι βίαιες ανατροπές στις μεταβλητές ισορροπίες των κρατών, σφραγίζουν, πολύ συχνά, με τα πιο μελανά χρώματα την ιστορία αυτών που, από κατακτητές, ζητούν τη δικαίωσή τους και ως τραγικά θύματα. Από την εποχή της κλασικής Αρχαιότητας, ο Ευριπίδης, ορκισμένος εχθρός του πολέμου, γράφει στην τραγωδία του Τρωάδες: «φεύγειν μέν οὖν χρή πόλεμον ὅστις εὖ φρονεῖ», δηλαδή, «πρέπει ο συνετός να αποφεύγει τον πόλεμο». Η φωνή του μάς μεταφέρει ένα ηχηρό αντιπολεμικό μήνυμα, στο οποίο τα Εκπαιδευτήρια «ΡΟΔΙΩΝ ΠΑΙΔΕΙΑ» αφιερώνουν τον εορτασμό της επετείου της ενσωμάτωσης. Η ευθύνη μας είναι, αν όχι να νιώσουμε πλήρως τα γεγονότα αυτά, τουλάχιστον να μην τα υποτιμήσουμε και να μην επιτρέψουμε τη συγκάλυψη ή την αποσιώπησή τους…
Πέρα από τα πρόσωπα που προαναφέρθηκαν, οφείλουμε θερμές ευχαριστίες στον φιλόλογο και ζωγράφο κ. Παναγιώτη Αναστασιάδη, ο οποίος κόσμησε με το εικαστικό του έργο του την εκδήλωσή μας. Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε στην κ. Γεωργία Καζούλλη για τη γραφιστική και καλλιτεχνική επιμέλεια, στον κ. Σπύρο Ατσικνούδα για την τεχνική υποστήριξη και στον κ. Χρήστο Μυστιλιάδη για τη βιντεοσκόπηση της εκδήλωσης. Ειδική μνεία αξίζει να γίνει στους εκπαιδευτικούς που συντόνισαν και πραγματοποίησαν την εκδήλωση, την κ. Μαρία Μεντή, Φιλόλογο, και τον κ. Αλέξανδρο Κατσαρά, Φιλόλογο. Και βέβαια, ευχαριστούμε τους μαθητές μας και τους αγαπημένους συναδέλφους μας, που υποστήριξαν με ποικίλους τρόπους αυτή την εκδήλωση μνήμης σε όλα τα στάδιά της.
Φωτογραφίες
