Η συμπλήρωση διακοσίων ετών από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 δεν είναι απλώς μία ιστορική επέτειος, που ξυπνά μνήμες με ισχυρούς συμβολισμούς και θεριεύει συγκινήσεις στις ψυχές μας. Είναι ταυτόχρονα και μία πρόσκληση προς όλους μας, ώστε να εμβαθύνουμε στο νόημα της Εθνικής μας Επανάστασης και να αφουγκραστούμε τα μηνύματά της. Κυρίως, όμως, είναι μία πρόκληση, για να αναζητήσουμε εκείνους τους πρόσφορους και αποδοτικούς τρόπους που θα επιτρέψουν στο ένδοξο παρελθόν μας να συνομιλήσει με τις απαιτήσεις των σύγχρονων συνθηκών.
Επιμέλεια: Μαρία Μεντή, Φιλόλογος
Τα Εκπαιδευτήρια «ΡΟΔΙΩΝ ΠΑΙΔΕΙΑ» αντιμετωπίζουν την ιστορική αφήγηση ως μία πολύτιμη ευκαιρία όχι απλώς να γνωρίσουμε το παρελθόν μας, αλλά κυρίως να το ερμηνεύσουμε κριτικά και να συνειδητοποιήσουμε τις προεκτάσεις του σ’ όλα όσα μάς περιβάλλουν. Η φετινή λαμπρή επέτειος προσφέρει στο σχολείο μας τη δυνατότητα για μία γιορτή πολύπλευρη, που δεν έχουμε σκοπό να περιορίσουμε σε μία ευκαιριακή εκδήλωση μίας συγκεκριμένης μέρας. Αντίθετα, είμαστε στην ευχάριστη θέση να μοιραστούμε με τους μαθητές, τους γονείς και τους φίλους του σχολείου μας πολλαπλά αφιερώματα και ομιλίες σε όλη τη διάρκεια του επετειακού έτους από καταξιωμένους και έγκριτους ιστορικούς της χώρας μας, προκειμένου να σχηματίσουμε μία σαφή εικόνα για την ελληνική πορεία τους δύο τελευταίους αιώνες.
Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας, την αυλαία άνοιξε την Πέμπτη, 18/2/2021, η ομιλία του Γενικού Διευθυντή των Εκπαιδευτηρίων μας κ. Κυριάκου Κυριακούλη προς όλες τις τάξεις του Γυμνασίου. Η ομιλία του πραγματοποιήθηκε στη Ζώνη των Ευέλικτων Δράσεων και ήταν αφιερωμένη σε μία αληθινά χαρισματική προσωπικότητα του Ελληνικού Αγώνα. Λέγεται συχνά πως υψηλοί σκοποί, καινοτόμες ιδέες και ρωμαλέα εγχειρήματα, με αντίκτυπο καθοριστικό και αξία διαχρονική, δεν μπορούν να υπάρξουν ξέχωρα από ανθρώπους που εμπνέουν, τολμούν και καθοδηγούν. Τέτοιοι άνθρωποι γίνονται πρωτεργάτες μεγάλων αλλαγών και, κάποιες φορές, θυσιάζονται για τις πεποιθήσεις τους.
Όταν μελετά κάποιος την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης, δεν μπορεί παρά να σταθεί με συγκίνηση στην εμβληματική προσωπικότητα του Ρήγα Φεραίου. Το πολυδιάστατο έργο αυτής της φωτεινής προσωπικότητας θέλησε να ξετυλίξει ο κ. Κυριακούλης στους μαθητές μας, παρουσιάζοντας σημαντικούς σταθμούς από τη ζωή και τη δράση του Ρήγα, με τρόπο που διατήρησε αμείωτο το ενδιαφέρον τους και άγγιξε τις ψυχές τους. Στην αρχή της ομιλίας του, τόνισε τη σημασία του επετειακού έτους 2021 για κάθε Έλληνα και κάθε Ελληνίδα, καθώς μέσα από πολύτιμα ερεθίσματα, έχουμε τη δυνατότητα να σκεφθούμε όχι μόνο το παρελθόν, αλλά και το παρόν και το μέλλον της Ελλάδας και να αντιληφθούμε σε βάθος την εντυπωσιακή εξέλιξη του έθνους μας από την εποχή της Επανάστασης μέχρι και σήμερα.
Στη συνέχεια της ομιλίας του, ο κ. Κυριακούλης επικεντρώθηκε στην προσωπικότητα του Ρήγα, μίλησε στους μαθητές μας για την εξαιρετική φιλομάθεια, τη σφαιρική μόρφωση και τα πνευματικά του ερεθίσματα και υπογράμμισε την ξεχωριστή συμβολή του στην έναρξη της Επανάστασης. Ως γνήσιος Νεοέλληνας Διαφωτιστής, θρεμμένος με τις αξίες και τα ιδανικά του Φιλελευθερισμού και εμπνεόμενος από άλλες Επαναστάσεις, που εκείνη την εποχή επηρέαζαν την ανθρώπινη ιστορία, όπως η Αμερικανική και η Γαλλική, ο Ρήγας συνέλαβε ένα μεγάλο όραμα, που δικαίως τον κατατάσσει σ’ έναν από τους πιο φλογερούς και ιδεολογικά ολοκληρωμένους επαναστάτες της ιστορίας μας.
Το μεγαλεπήβολο όραμα του Ρήγα δε γνώριζε εθνικούς περιορισμούς, ήταν μοναδικά πρωτοποριακό και ρηξικέλευθο, απαύγασμα της ψυχής ενός αγνού επαναστάτη και ενός παθιασμένου με υψηλά ιδανικά ανθρώπου. Με τον περίφημο Θούριο, ένα επαναστατικό σάλπισμα προς όλους τους υπόδουλους λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο Ρήγας με τόνους χειμαρρώδους μεγαλοπρέπειας, καλούσε σε εθνεγερσία κάθε καταπιεσμένο, για να αποτιναχθεί ένας τυραννικός ζυγός που υποθηκεύει το μέλλον κάθε λαού και δεν ταιριάζει στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Το όραμα του Ρήγα για τη δημιουργία ενός πολυεθνικού κράτους, στο οποίο όλοι οι βαλκανικοί λαοί, ακόμη και οι Τούρκοι, θα απολαμβάνουν ισότητα και ελευθερία, χωρίς διάκριση γλώσσας, θρησκείας και εθνικής προέλευσης, ήταν όχι μόνο μοναδικά υψηλό, αλλά δεν είχε και ιστορικό προηγούμενο σε όλη τη διάρκεια της μακραίωνης υποδούλωσής μας στους Οθωμανούς. Ωστόσο, ο Ρήγας στα σχολεία θεωρούσε υποχρεωτική τη διδασκαλία της ελληνικής, γεγονός που καταδεικνύει την παντοδύναμη θέση της γλώσσας μας, αν και σε περίοδο σκλαβιάς, αλλά και τις προδιαγραφές της να αποτελέσει την κοινή γλώσσα της εκπαίδευσης και της διοίκησης σ’ έναν παμβαλκανικό συνασπισμό.
Ο κ. Κυριακούλης αναφέρθηκε ιδιαίτερα στη συστηματική και επιμελή συνήθεια του Ρήγα να αξιοποιεί την ιστορία του παρελθόντος, προκειμένου να βοηθήσει τους συμπατριώτες του να κατανοήσουν τις καίριες διαφορές τους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και να συνειδητοποιήσουν την επιτακτική ανάγκη του ξεσηκωμού τους ενάντια στην τυραννία της. Προς τον σκοπό αυτό, ο Ρήγας εργαζόταν με υποδειγματική αφοσίωση και επιμονή. Τύπωσε μία σειρά από χαλκογραφίες με την προτομή του Μ. Αλεξάνδρου και κάποιες άλλες με διάφορες σκηνές από θριαμβευτικές μάχες, επιθυμώντας να θυμίσει στους Έλληνες τις ένδοξες καταβολές τους. Επίσης, τύπωσε μία σειρά από γεωγραφικούς χάρτες, που αφορούσαν όχι μόνο την Ελλάδα αλλά και άλλες περιοχές των Βαλκανίων. Οι χάρτες αυτοί, καρπός επίμοχθης και μεθοδικής προσπάθειας, δεν είχαν απλώς τοπογραφικές πληροφορίες, αλλά εμπλουτίζονταν με χρήσιμα ιστορικά στοιχεία και επισημάνσεις αρχαιολογικών χώρων. Ο Ρήγας θεωρούσε ότι οι χάρτες του θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν ως μοχλός αφύπνισης, για να μπορέσει κάθε υποτελής λαός να γνωρίσει ουσιαστικά την εθνική του ταυτότητα και να ανταποκριθεί στην πρόσκληση της επανάστασης. Η τύπωση πολλών επαναστατικών του έργων σε χιλιάδες αντίτυπα ήταν ένα ακόμη δείγμα της ακάματης δράσης και του ασίγαστου πάθους του για την ελευθερία.
Σε όλη τη διάρκεια του εθνοδιαφωτιστικού του αγώνα, ο Ρήγας δεν έπαψε ποτέ να πιστεύει στη δύναμη της παιδείας να ενεργοποιήσει τις πιο ευγενείς δυνάμεις ενός έθνους. Ο κ. Κυριακούλης αναφέρθηκε ιδιαίτερα στο έργο του Ρήγα Φυσικής Απάνθισμα (1790), το οποίο αποτελεί μία συλλογή γερμανικών και γαλλικών βιβλίων, που περιέχουν «τα ουσιωδέστερα της φυσικής ιστορίας» σε κατανοητή γλώσσα και απλό ύφος. Αυτή η συγγραφική πρωτοβουλία ήταν ακριβώς η έκφραση της πίστης του Ρήγα στον πρωταρχικό ρόλο της παιδείας και στην απαίτηση να αποτινάξουν οι συμπατριώτες τους δεισιδαιμονικές απόψεις οι οποίες τους εμπόδιζαν να ερμηνεύουν λογικά τον κόσμο γύρω τους. Στην ουσία, μέσα από αυτό το έργο, ο Ρήγας επιδίωξε να φέρει το φως της γνώσης στους υπόδουλους Έλληνες, κυρίως στους φτωχούς και αγράμματους συμπατριώτες του, που είχαν χρόνια συνηθίσει σε ανορθολογικές εξηγήσεις των φυσικών φαινομένων.
Αυτό το αξιέπαινο πραγματικά εγχείρημα αναδεικνύει με τον πιο σαφή τρόπο την πεμπτουσία της φιλοσοφίας του Ρήγα. Δε θεωρούσε ότι η Επανάσταση των όπλων θα μπορούσε να εδραιωθεί, αν πρωτίστως οι Έλληνες δεν εναγκαλιστούν το όραμα της γνώσης και της παιδείας. Γενικά, όλο το πολυδύναμο συγγραφικό έργο του Ρήγα δεν ήταν προσανατολισμένο στην επίδειξη της δικής του ευρυμάθειας, αλλά στη σταθερή του προσήλωση στο όραμα, ώστε οι συμπατριώτες του, μαζί με την εμπέδωση της πνευματικής τους υπεροχής έναντι των κατακτητών τους, να εξασφαλίσουν και τη φυσική τους ελευθερία.
Δυστυχώς, αυτή η γνήσια φωνή του πνεύματος και της ψυχής σίγησε σε ηλικία μόλις 41 ετών, όταν ο Ρήγας συνελήφθη, ύστερα από προδοσία, από την αυστριακή αστυνομία και στη συνέχεια παραδόθηκε στους Τούρκους στο Βελιγράδι. Εκεί, φυλακίστηκε στο Κάστρο της Νεμπόιζας στη Σερβία μαζί με άλλους επτά συντρόφους του, όλοι εκλεκτοί και μορφωμένοι νέοι της εποχής τους, με σημαντικά εφόδια για ένα δυναμικό ρόλο στις μετέπειτα ιστορικές εξελίξεις. Ύστερα από βασανιστικές ανακρίσεις, και χωρίς να οριστεί καμία δίκη, εκτελέστηκαν με τη μέθοδο του στραγγαλισμού, στις 12 Ιουνίου του 1798.
Ωστόσο, οι δήμιοί του δεν μπόρεσαν να βάλουν φραγμό στην απήχηση του έργου του. Είκοσι τρία χρόνια μετά, ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση, την οποία ο Ρήγας τόσο πόθησε, αλλά δεν πρόλαβε να απολαύσει τους καρπούς της. Δεν υπάρχει αμφιβολία, όμως, ότι το έργο του συνέβαλε με μοναδική ορμή στην αναγέννηση των ψυχικών και σωματικών μας δυνάμεων, έτσι που ο ίδιος δικαιωματικά να θεωρείται άξιος σημαιοφόρος και πνευματικός πρόδρομος της Εθνικής μας Επανάστασης. Μαρτυρίες αναφέρουν ότι πολλοί Έλληνες Επαναστάτες τραγουδούσαν τον Θούριο, όταν συλλαμβάνονταν από τις τουρκικές αρχές, επιθυμώντας να αντλήσουν δύναμη ψυχής από τα λόγια ενός εθνομάρτυρα, λίγο πριν τον τραγικό επίλογο της δικής τους ζωής.
Οι ειδικές συνθήκες της πανδημίας δε μας επιτρέπουν να γιορτάσουμε τη σημαντική μας εθνική επέτειο με τις λαμπρές συλλογικές εκδηλώσεις που θα επιθυμούσαμε. Ωστόσο, σίγουρα δεν υπάρχουν περιορισμοί για τη μεταλαμπάδευση της ιστορικής αφήγησης, η οποία μπορεί να αξιοποιηθεί μέσα από τις πολλαπλές δυνατότητες των ψηφιακών μέσων και να συνεπάρει τους μαθητές μας, να τους βοηθήσει να εκτιμήσουν το θαύμα της Ελληνικής Επανάστασης, να τους εμπνεύσει αλλά και να τους καθοδηγήσει με σοφία στις νέες προκλήσεις που ανοίγονται μπροστά τους. Αποφθεγματικές ρήσεις, όπως αυτή που υιοθέτησε ο Ρήγας από τον Ελβετό γιατρό και λόγιο Άλμπρεχτ Φον Χάλερ και την ενέταξε στο «Φυσικής Απάνθισμα» «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά» (κεφάλαιο Δ΄ «Περί γης», σελ. 24), μπορούν σίγουρα να γίνουν ο θεμέλιος λίθος, για να οικοδομήσουν οι νέοι μας έναν ολοκληρωμένο αξιακό κώδικα. Μπορούν σίγουρα το σθένος, η ανιδιοτέλεια και ο γνήσιος πατριωτισμός του Ρήγα Φεραίου να είναι μία ασφαλής πυξίδα, που θα συντροφεύει τη νέα γενιά στα δικά της ταξίδια για την πραγμάτωση όλων των ευγενών της πόθων.
